به گزارش پایگاه اطلاع رسانی سازمان و به نقل از پایگاه اطلاع رسانی شرکت ملی نفت ایران، کارکنان این حوزه به دلیل ماهیت فرایندهای کاری خود — از استخراج تا پالایش و تولید — در معرض انواع مواد خطرناک قرار دارند و رعایت اصول ایمنی و بهداشت شغلی در محیط کار از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
در همین زمینه، گفت‌وگویی داشتیم با ایرج جامه‌بزرگی، متخصص طب کار و بیماری‌های شغلی و رئیس سلامت کار و HSE بهداشت و درمان صنعت نفت استان بوشهر، که با نزدیک به سه دهه تجربه فعالیت در منطقه پارس جنوبی، دیدگاه‌های ارزشمندی در این زمینه ارائه داده‌اند.
در ابتدا بشنویم از تعریف مسمومیت شغلی در صنعت نفت
مسمومیت شغلی در صنعت در واقع آسیب به سلامت بدن در اثر مواجهه با مواد شیمیایی خطرناک مورد استفاده یا تولید شده در فرآیندهای این صنایع اطلاق می‌شود. به طور کلی این آسیب می‌تواند به دو شکل اصلی رخ دهد:
۱. مسمومیت حاد (Acute Poisoning): قرار گرفتن در معرض کوتاه‌مدت اما با غلظت بالا توسط یک یا چند ماده سمی که اثرات آن معمولاً فوری (در عرض چند ثانیه، دقیقه یا ساعت) و اغلب شدید است. به عنوان مثال: استنشاق غلظت بالای گاز سولفید هیدروژن (H₂S) و مرگ فوری ناشی از ایست قلبی تنفسی یا قرار گرفتن در معرض بخارات غلیظ بنزن که می‌تواند منجر به سرگیجه و کاهش شدید هوشیاری شود.مثال دیگر این نوع مسمومیت تماس پوستی با اسید سولفوریک و ایجاد سوختگی شیمیایی شدید است.
۲. مسمومیت مزمن یا تجمعی (Chronic Poisoning): قرار گرفتن در معرض طولانی‌مدت یا مزمن با غلظت‌های پایین یک ماده سمی میباشد؛ البته این نکته مهم است که اثرات این نوع مسمومیت تدریجی است و علائم آن ممکن است سال‌ها بعد از شروع مواجهه ظاهر شوند. این نوع مسمومیت بدلیل عدم بروز علایم هشداردهنده و پیشرفتی تدریجی می‌تواند بسیار خطرناک باشد. اگر بخواهیم مثالی در این مورد بزنیم، مواجهه مزمن و طولانی با مقادیر کم بنزن که می‌تواند منجر به سرطان خون (لوسمی) شود و یا استنشاق مداوم هیدروکربن‌های آروماتیک در طولانی مدت ایجاد سرطان ریه می‌کند. مثال دیگر برای این نوع مسمومیت تحمع سرب در بدن که در طی سال‌های طولانی منجر به آسیب سیستم عصبی و کلیه‌ها خواهد شد.
لطفاً به عوامل مسمومیت‌زای شایع در صنعت نفت اشاره بفرمایید.
عوامل مسمومیت زای شایع در صنعت نفت چهار دسته تقسیم می‌شوند:
1. گازها:سولفید هیدروژن (H₂S)، مونوکسید کربن (CO)، دی‌اکسید گوگرد (SO₂)، هیدروکربن‌های سبک (متان، اتان).
2.حلال‌ها و هیدروکربن‌ها: بنزن، تولوئن، زایلن (BTX)، n-هگزان.
3.فلزات سنگین: سرب، جیوه، کادمیوم، آرسنیک (در نفت خام یا به عنوان کاتالیست)
4.اسیدها و بازها: اسید سولفوریک، سود سوزآور.
در مورد راههای عمده ورود مواد سمی به بدن در صنعت نفت توضیح دهید.
مهمترین راه ورود مواد سمی در صنعت نفت و صنایع وابسته از طریق استنشاق است.
1.پوست و چشم راه دیگر ورود سموم شیمیایی به بدن است بسیاری از حلال‌ها از راه پوست و یا جذب می‌شوند.مخاط چشم به دلیل نازکی و عروق خونی فراوان یکی از راههای ورود ترکیبات شیمیایی خطرناکی نظیر هیدروکربن های آروماتیک_فنول ها و آمین های آروماتیک نظیر آنیلین به بدن میباشد.
2.بلعیدن نیز بصورت غیرمستقیم و از طریق دست‌های آلوده یکی دیگر از راههای ورود مواد سمی به بدن در صنعت است.
یکی از مسمومیت‌های بسیار کشنده و خطرناک در صنعت نفت مسمومیت با گاز سولفید هیدروژن میباشد. لطفاًٌ در این زمینه توضیح دهید.
بله همچنان که می‌دانیم سولفید هیدروژن (H₂S) معروف به "قاتل نامرئی"، یکی از خطرناک‌ترین گازها در این صنعت است. این گاز بی‌رنگ، قابل اشتعال و با بویی شبیه به تخم مرغ فاسد است، اما در غلظت‌های بالا باعث از کار افتادن حس بویایی می‌شود. H₂S بر سیستم عصبی مرکزی تأثیر گذاشته و در غلظت‌های بالا باعث مرگ فوری می‌شود. میدان عظیم پارس جنوبی به عنوان یکی از مخازن ترش مهم جهان شناخته می‌شود بطوریکه که غلظت این گاز در گاز خام پارس جنوبی هزاران برابر بالاتر از حد مجاز برای انسان است و کوچکترین نقص فنی یا خطای انسانی می‌تواند به فاجعه‌ای جدی منجر شود؛ به دلیل همین غلظت‌های بالا، گاز استخراج‌شده از پارس جنوبی قبل از تزریق به خط لوله سراسری یا صادرات، باید در واحدهای عظیم فرآوری شود تا H₂S و رطوبت آن کاملاً جدا شده و به گاز "شیرین" (Sweet Gas) تبدیل شود.
حد مجاز مواجهه شغلی با این گاز خطرناک ۱۰ ppm است و در غلظت بالای ۱۰۰ ppm تهدید جدی برای زندگی و سلامت افراد محسوب می‌شود. در غلظت ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ ppm در چند دقیقه و در غلظت بالای ۱۰۰۰ ppm در چند لحظه منجر به مرگ خواهد شد.
در مورد مسمومیت‌های مزمن یا تجمعی هم لطفاً توضیح دهید.
همانطور که قبلا اشاره کردم مسمومیت‌های تجمعی به دلایل زیر اهمیت بسیاری زیادی دارد:
1.تاخیر در ظهور علائم: ممکن است ۱۰ تا ۳۰ سال پس از شروع مواجهه، علائم بیماری (مانند سرطان) ظاهر شود.
2.تشخیص دشوار: علائم اولیه (خستگی، سردرد، مشکلات حافظه) اغلب غیراختصاصی هستند و به استرس یا افزایش سن نسبت داده می‌شوند.
3.اثرات غیرقابل بازگشت: وقتی علائم آشکارو بیماری تشخیص داده شود ، اغلب آسیب‌های وارده (مانند آسیب عصبی یا سرطان) غیرقابل درمان هستند.
در مورد راهکار‌های اصلی پیشگیری از مسمومیت در صنعت نفت توضیح دهید.
یک اصل کلی در پزشکی وجود دارد که پیشگیری بهتر از درمان است و در مورد مسمومیت این اصل اهمیت مضاعفی دارد. بطور کلی روش‌های اصلی پیشگیری از بروز مسمومیت در کارکنان صنعت نفت عبارتند از:
1.جایگزینی: استفاده از مواد کم‌خطرتر بجای مواد پرخطردر مراحل صنعتی
2.کنترل مهندسی: عایق‌بندی کامل فرآیندها و استفاده از تهویه موضعی قوی.
3.پایش زیستی (Biological Monitoring) شامل:
• آزمایش خون و ادرار منظم: برای اندازه‌گیری مستقیم میزان ماده سمی یا متابولیت‌های آن در بدن کارگران است.
• معاینات دوره‌ای تخصصی: معاینات عصبی، تست‌های عملکرد کبد و کلیه.
• پایش محیطی مستمر: اندازه‌گیری غلظت این مواد در هوای محیط کار برای اطمینان از پایین‌تر بودن از حد مجاز مواجهه شغلی.
• استفاده اجباری و صحیح از وسایل حفاظت فردی (ماسک تنفسی با فیلتر مناسب، دستکش و لباس مقاوم در برابر نفوذ مواد شیمیایی)
• آموزش مستمر کارگران در مورد خطرات پنهان این مواد و راههای پیشگیری و شیوه های صحیح تجهیزات حفاظتی
در مورد مهمترین عوامل مسمومیت‌های تجمعی هم توضیح دهید.
در صنعت نفت، گاز و پتروشیمی، مواجهه خاموش و طولانی‌مدت با موادی مانند بنزن، PAH ها، سرب و فلزات سنگین، اصلی‌ترین عامل بروز مسمومیت‌های تجمعی هستند که نتیجه آن باعث ابتلا به سرطان، بیماری‌های دستگاه عصبی و آسیب به ارگان‌های حیاتی حتی سال‌ها پس از دوران اشتغال شود.
بنابراین، فرهنگ ایمنی در این صنعت باید فراتر از جلوگیری از حوادث حاد، با توجه بر پیشگیری از مواجهه های مزمن با کمترین غلظت‌های ممکن متمرکز شود.
در مورد مسمومیت با حلال‌ها در صنعت نفت نیز توضیح دهید.
عمده حلال‌ها در این صنعت تولوئن، زایلن، n-هگزان هستند و این حلال‌ها به طور گسترده برای شستشو و چربی‌زدایی تجهیزات استفاده می‌شوند. مسمومیت با این حلال‌ها در بیشتر موارد بصورت مزمن و تجمعی رخ می‌دهد و بسیاری از آن‌ها در بافت چربی و سیستم عصبی تجمع می‌یابند . عمده عوارض تجمعی بلندمدت این مواد شامل:
• آسیب به سیستم عصبی: ایجاد "نوروپاتی محیطی" که باعث بی‌حسی، گزگز و ضعف در دست و پا می‌شود (به ویژه n-هگزان).
• آسیب به کبد و کلیه
• اختلالات باروری
در مورد نقش بهداشت و درمان صنعت نفت در تعامل موثر با واحدهای HSE صنعت در جلوگیری و مدیریت مسمومیت‌های صنعتی توضیح دهید؟
همکاری بین "بهداشت و درمان صنعت نفت" (به عنوان متولی سلامت پرسنل) و "واحد HSE" (به عنوان متولی ایمنی و محیط زیست) یک رکن اساسی در ایجاد یک سیستم جامع برای پیشگیری و مدیریت مسمومیت‌های صنعتی است. این همکاری یک رابطه هم‌افزایی ایجاد می‌کند که در آن کل، از مجموع اجزاء بزرگ‌تر است.
ممکن است درباره سطوح این همکاری در مدیریت ریسک مسمومیت‌ها در صنعت نفت توضیح دهید.
1. مهمترین مرحله پیشگیری میباشد که مهمترین نقش را دارد. HSE با انجام ارزیابی ریسک، مناطق و فعالیت‌های پرخطر را از نظر مواجهه با مواد شیمیایی شناسایی می‌کند و بهداشت و درمان داده‌های پزشکی و اپیدمیولوژیک خود (مانند نتایج معاینات دوره‌ای و گزارش‌های بیماری) را در اختیار HSE قرار می‌دهد تا صحت ارزیابی‌های ریسک تأیید شده و نقاط کور شناسایی شوند نتیجه خروجی این همکاری تعیین دقیق‌تر مواد و فرآیندهای پرخطر و اولویت‌بندی اقدامات کنترلی (مانند جایگزینی مواد، نصب تهویه بهتر و تعیین الزامات وسایل حفاظت فردی) است.
2.مرحله پایش و نظارت: این مرحله، "پایش محیطی" توسط HSE و "پایش زیستی" توسط بهداشت و درمان را با هم ادغام می‌کند که پایش زیستی شامل پایش‌های دوره‌ای و سنجش متابولیت‌های سمی در خون و ادرار است. نتیجه این همکاری امکان مقایسه و تطبیق داده‌های پایش محیطی با نتایج پایش زیستی را فراهم می‌کند. به عنوان مثال: اگر پایش محیطی غلظت کم را نشان دهد، اما پایش زیستی مقادیر بالای ماده سمی در بدن کارگران را نشان دهد، به این معنی است که کنترل‌های ایمنی ناکارآمد هستند یا راههای مواجهه دیگری (مانند تماس پوستی) وجود دارد. این امر HSE را ملزم به بررسی مجدد و تقویت کنترل‌ها می‌کند.
وظایف بهداشت و درمان و HSE در پاسخ و مدیریت هنگام وقوع بحران مسمومیت‌های حاد در صنعت نفت را توضیح دهید.
در صورت بروز مسمومیت حاد یا نشت گسترده، این همکاری بسیار حیاتی است. در صورت بروز این حوادث HSE مسئولیت مدیریت صحنه حادثه، تخلیه و کنترل نشت و همچنین شناسایی نوع ماده شیمیایی و غلظت آن را برعهده دارد.
بهداشت و درمان نیز مسئولیت ارائه خدمات حیات بخش در مرکز درمانی و به‌کارگیری دارو و پادزهر‌ها بر اساس پروتوکل‌های علمی هر ماده شیمیایی را برعهده دارد. (مثلاً تزریق آمیل نیتریت برای H₂S)
از سایر وظایف بهداشت و درمان انتقال مصدومان به مراکز درمانی تخصصی و اطلاع‌رسانی به کادر درمانی در مورد ماهیت ماده سمی است. نتیجه این همکاری یک پاسخ سریع، هماهنگ و مؤثر است که شانس نجات مصدومان را به حداکثر می‌رساند.
در مورد نقش آموزش و توانمندسازی افراد درایجاد آمادگی جهت واکنش سریع و موثر در هنگام مواجهه با بحران مسمومیت‌ها در صنعت هم توضیح دهید.
یکی از مهمترین اصول در مواجهه با بحران مسمومیت صنعتی و نشت گازها در صنعت نفت آموزش و توانمندسازی کارکنان در این زمینه میباشد که نیازمند آموزش‌های مستمر کارکنان واحد HSE و بهداشت و درمان در زمینه مسمومیت با عوامل شایع سمی در صنعت میباشد؛ همچنین برگزاری مانور‌های دوره‌ای می‌تواند با شناسایی نقاط ضعف و رفع آن سطح آمادگی را در پاسخ موثر به این حوادث افزایش دهد.
در پایان اگر جمع‌بندی خاصی دارید بیان بفرمایید.
به طور خلاصه می توان گفت واحد HSE صنعت نفت و بهداشت و درمان صنعت ، دو روی یک سکه هستند. این دو با هم یک چرخه کامل مدیریت سلامت شغلی را تشکیل می‌دهند:
• HSE از طریق کنترل محیط و تجهیزات، مسوولیت خطیرجلوگیری از ورود سم به بدن کارکنان را دارد.
• بهداشت و درمان از طریق پایش پزشکی و معاینات دوره ای تخصصی، اثرات زیستی سموم صنعتی را ردیابی می‌کند و در صورت لزوم علاوه بر اقدام درمانی تخصصی در مورد شرایط شغلی نیز تعیین تکلیف می کند.
هیچ یک به تنهایی قادر به اجرای مناسب اصول استاندارد پیشگیری و مدیریت مسمومیت‌های صنعتی نیستند. این همکاری استراتژیک است و تنهابا تقویت و استمراراین همکاری میتوان با ایجاد یک ساختار نظارتی دو لایه (محیط و انسان)، امکان شناسایی زودهنگام خطرات، ارزیابی اثربخشی کنترل‌ها و در نهایت، حفاظت مؤثر از سرمایه‌های انسانی در صنعت پر ریسک نفت را فراهم می‌آوریم.